Sözlesmelerin Degisen Kosullara Göre Uyarlanmasi

Sözlesmeler ve borçlar hukuku, temelinde taraflarin irade serbestisine dayali olarak sözlesmeyi içerigine uygun olarak ifa etmek ve taraflarin edimlerini bu çerçevede yerine getirmekle yükümlü oldugu bir hukuk dalidir. Sözlesmenin taraflari, iki tarafa borç yükleyen sözlesmelerde alacakli ve borçlu sifatini birlikte tasimaktadir. Hukukumuzda temel kural olarak yer alan sözlesmeye baglilik prensibi çerçevesinde borçlu, sözlesmenin kurulmasindan sonraki evrede ortaya çikan zorluk ve engellere ragmen sözlesmede kararlastirilan edimi aynen ifa etmekle yükümlüdür. Bu ilkenin kabul görmesindeki temel düsünce sözlesme serbestisi ilkesinin sözlesme yapildiktan sonra yalnizca iradeye dayandirilmasinin önüne geçilerek bu alanda taraflara karsilikli olarak aynen ifa yükümlülügü getirilmesidir.

Sözlesmenin kurulmasindan sonraki asamada, sözlesme kuruldugu anda var olan kosullarin taraf iradeleri disinda öngörülemez sekilde degismesi ve bu degisim sonucunda sözlesmenin dengesi bir tarafin aleyhine katlanilamayacak derecede bozulmasi, islem temelinin çökmesi ve borcun ifasi ilgili taraf açisindan önemli derecede güçlesmis olacaktir. Böyle durumlarda sözlesmeye baglilik prensibinin siki sikiya uygulanmasi dürüstlük ve hakkaniyete uygun olmayacaktir. Bu açidan belirtilen olumsuz sonuçlarin önlenebilmesi adina sözlesmenin degisen kosullara göre uyarlanmasi gerekecektir.

Asiri Ifa Güçlügü

Sözlesmelerin degisen kosullara göre uyarlanmasi 6098 sayili Türk Borçlar Kanunu’nun 138. maddesinde asiri ifa güçlügü kenar basligi altinda ele alinacaktir. Asiri ifa güçlügü çerçevesinde sözlesmenin uyarlanmasi için kanun metni çerçevesinde belirtilen sartlarin tamaminin gerçeklesmesi gerekmektedir.

?     Borçlu tarafindan öngörülemeyen ve öngörülmesi de olanakli olmayan olaganüstü bir durumun sözlesme kurulduktan sonra ortaya çikmasi

Bu durum genellikle gündelik yasamin olagan akisi çerçevesinde borçlunun hesaba katmakla yükümlü olmadigi olaylari içermektedir. Ekonomik kriz, savas gibi durumlar borçlunun öngöremeyecegi sekilde gerçeklesmis olmasindan dolayi bu duruma örnek olarak gösterilebilir.

?     Ortaya çikan olaganüstü durumunun borçludan kaynaklanmamasi

Sözlesmenin degisen kosullara göre uyarlanmasini talep eden borçlunun ortaya çikan yeni durumun olusmasinda kusuru bulunmamalidir. Bu açidan ortaya çikan olaganüstü durumun sözlesmenin ifasinin asiri derecede güçlestirdigi sirada temerrüde düsmüs olan borçlu, temerrüde düsmesinde kusursuzlugunu ispat etmekle yükümlüdür. Aksi takdirde asiri ifa güçlügüne dayanarak bunun saglamis oldugu haklardan faydalanamayacaktir.

?     Ortaya çikan olaganüstü durum sözlesmenin yapildigi siradaki edim ve olgulari, borçludan ifasinin istenmesinin dürüstlük kurallarina ve hakkaniyete aykiri düsecek boyutta borçlu aleyhine degistirmis olmasi

Bu durumda gerçeklesen degisiklik sözlesmenin esasli noktalarinda gerçeklesmeli, sözlesmenin kurulus ani ile ifa ani arasindaki denge taraf menfaatleri açisindan bozulmus olmalidir.

?     Degisen kosullar neticesinde borçlunun, borcunu henüz ifa etmemis ya da ifanin asiri ölçüde güçlesmesinden ötürü dogan haklarini sakli tutarak ifa etmis olmalisi

Bu durumda asiri ifa güçlügü çerçevesinde borçlu, sözlesmeden dogan borcunu ifa etmemis olmali ya da ifanin asiri güçlesmesinden dogan haklarini sakli tutarak ifa etmis olmasi yani kismi ifada bulunmasi gerekmektedir. Öngörülemeyen durum kismi ifadan sonra ortaya çikmissa asiri ifa güçlügü, henüz ifa edilmemis kisim üzerinden degerlendirilecektir.

Borçlunun Sahip Oldugu Imkanlar

Yukarida sayilan kosullarin tamaminin gerçeklesmesi durumunda TBK madde 138 geregince borçluya birtakim imkanlar taninmistir. Bu açidan borçlu öncelikle mahkemeye basvurarak ve dava yolu ile sözlesmenin yeni kosullara göre uyarlanmasini isteyebilir. Taraflarin arasindaki çikar dengesi dikkate alinarak ve somut olayin özellikleri birlikte degerlendirilerek uyarlama islemi hakim tarafindan gerçeklestirilecektir.

Sözlesmenin uyarlanmasinin mümkün olmadigi durumlarda ise borçlu sözlesmeden dönme hakkini kullanabilecektir. Ancak sürekli edimli borç iliskisi içeren sözlesmelerde (örnegin eser sözlesmesi, kat karsiligi insaat sözlesmesi) sözlesmenin ileriye yönelik feshedilmesi söz konusu olacaktir. Buna karsilik ani edimli borç iliskisi içeren sözlesmelerde sözlesmeden dönme hakki kullanilabilir.